Rozwój i wzrost warzyw, kwiatów, krzewów i drzew najlepiej nam powie, czy gleba w naszym ogrodzie jest żyzna czy nie. Aby poznać przyczyny słabego wzrostu roślin i skutecznie mu zapobiegać, trzeba mieć podstawowe wiadomości z zakresu żyzności gleby.
Miąższość gleby. Korzenie potrzebują odpowiedniej przestrzeni, aby się rozrastać i jak najlepiej związać z glebą. Przerastanie korzeni do głębszych warstw może być ograniczone przez skałę macierzystą, wodę gruntową, słabe przewietrzanie lub występowanie zbitych warstw gleby (kamienie, oglejenia, podeszwy dłużne), czyli tzw. martwicę.
Woda. Jest konieczna do życia roślin oraz organizmów glebowych. Ilość zatrzymywanej wody zależy od rodzaju gleby. Ważne jest, aby w glebie gromadziło się jak najwięcej wody, a jej nadmiar był odprowadzany do wód gruntowych. W glebach piaszczystych woda łatwo przenika do głębszych warstw i do wody gruntowej. Gleby lessowe mają skłonność do zamulania się, a na
zboczach wierzchnia warstwa jest zmywana, gdyż z powodu pęcznienia gliny zostają zamknięte jej pory i woda nie może przesiąkać przez glebę.
Powietrze. W glebie oddychają zarówno korzenie roślin, jak i zamieszkujące ją organizmy. Duże przestwory glebowe wypełnione są powietrzem glebowym. W bardzo korzystnych warunkach wymiany gazowej zbyteczny dwutlenek węgla uchodzi z gleby łatwo. W zbitych glebach z przestworami wypełnionymi wodą wymiana gazowa jest utrudniona — gleba nie może oddychać.
Powietrze glebowe zawiera 78% wolnego azotu. Rośliny nie mogą jednak pobierać azotu bezpośrednio z powietrza. Dopiero symbioza wiążących wolny azot bakterii z roślinami motylkowatymi umożliwia im jego przyswajanie. Niewielka ilość wolnego azotu dostaje się do gleby z opadami.
Temperatura. Ciemne gleby nagrzewają się szybciej niż jasne. Mokre gleby są zdecydowanie zimniejsze, ale lepiej zatrzymują pochłonięte ciepło. W glebach suchych przepływ ciepła jest znikomy, dlatego rośliny rosnące na takich glebach, szczególnie w zagłębieniach terenu, narażone są na uszkodzenia spowodowane przez przymrozki.
Odczyn. Większość roślin najlepiej rozwija się na glebach lekko kwaśnych (pH 6,5), gliniasto–piaszczystych. Gleby piaszczyste mogą być lekko zakwaszone, gleby ilaste natomiast powinny mieć odczyn obojętny lub lekko zasadowy. Brak dostępu powietrza oraz obecność niektórych roślin, np. wrzosu, wskazuje na zakwaszenie gleby. Gleby zawierające dużo wapnia mają odczyn zasadowy. Poniżej przedstawiono stopnie kwasowości gleby.
Składniki mineralne. Pobierane są przez rośliny w formie jonów rozpuszczonych w roztworze glebowym. Do makroelementów należą azot (N), fosfor (P) i potas (K), które Justus von Liebig określił jako podstawowe składniki pokarmowe roślin. Uzupełniono je później takimi pierwiastkami, jak wapń (Ca), magnez (Mg), siarka (S). Niezbędne do prawidłowego wzrostu i rozwoju roślin są też mikroelementy, jak bor (B), molibden (Mo), żelazo (Fe), mangan (Mn), cynk (Zn), miedź (Cu) i krzem (Si).
Składniki mineralne uwalniane są w procesie wietrzenia minerałów; fosfor z apatytu, potas ze skalenia, magnez z miki, a wapń z wapienia. Bardzo rozdrobnione substancje mineralne dostają się do gleby także z atmosfery. Składniki mineralne są pobierane przez rośliny i wykorzystywane do syntezy substancji organicznych. W trakcie rozwoju roślina buduje z nich swój organizm.
„Siły nieorganiczne tworzą tylko coś nieorganicznego, jednak przez działającą w organizmie wyższą siłę, której sługami są siły nieorganiczne, powstają związki organiczne swoiście uformowane. różniące się od kryształów mineralnych i obdarzone cechami żywymi” (Liebig).
W wyniku rozkładu i mineralizacji substancji organicznych składniki mineralne ponownie wracają do gleby i pozostają w obiegu. Rozpuszczone jony gromadzą się w kompleksach ilastych i próchnicznych. skąd nie mogą być wymywane do głębszych warstw gleby, lecz są pobierane (i przyswajane) przez korzenie roślin. Struktura. Struktura gleby pozwala najlepiej poznać jej stan. W glebie o strukturze gruzełkowatej warunki do rozwoju i wzrostu roślin są najlepsze. Gleba taka odznacza się przewiewnością, zdolnością zatrzymywania wody i korzystnymi warunkami cieplnymi. Dobrze znosi ugniatanie i ulewne deszcze. Gleby o nie wykształconej strukturze gruzełkowatej są zlewne, a na skłonach ulegają silnej erozji.
Gleby piaszczyste natomiast są bardzo przepuszczalne, nie zatrzymują wody, przez co składniki mineralne są wypłukiwane z roztworu glebowego.
Gleby ilaste pęcznieją pod wpływem wody i nie przepuszczają powietrza. W czasie suszy stają się bardzo zbite i tworzą duże, twarde bryły. Na ogół określamy glebę jako lekką (piasek), jeżeli jest ona łatwa do uprawy przy każdej pogodzie, nawet w krótkim czasie po deszczu; u-prawa ciężkiej gleby wymaga większego wysiłku, ponieważ mokra maże się i klei, a sucha tworzy zbite bryły. Takie gleby powinny być uprawiane we właściwym momencie i dlatego nazywane są glebami minutowymi. Najłatwiejsza do uprawy jest gleba gliniasto-piaszczysta, w której cząstki gliny i piasku uzupełnione są próchnicą.
Próchnica. Rozłożona i zmineralizowana materia organiczna wraca częściowo do obiegu dzięki organizmom glebowym oraz roślinom i tworzy frakcję przyswajalną próchnicy, częściowo zaś zostaje przekształcona w stabilne związki huminowe i stanowi próchnicę trwałą. Od składu i zawartości substancji organicznej zależą w zasadzie wszystkie inne czynniki decydujące o żyzności gleby.
Czynniki kształtujące żyzność gleby
